विजयोन्मुख राजाची लक्षणे : शुक्रनितीसार, शिवभारत आणि चिटणीस बखर

इतिहासाच्या बखरी, पोवाडे, काव्ये अशी साधने पुर्णपणे त्याज्यंच मानली पाहिजेत, इतिहासात त्यांचे स्थान शून्यंच, असा एक आढ्यतेखोर परंतु अर्धवट अभ्यासावर आधारभुत मतप्रवाह दिसतो.

सहज वाचताना, तीन वेगवेगळ्या कालखंडांत लिहिलेल्या साहित्यांत हे सारख्या स्वरुपाचे मिळालेले आधार पहा..

शुक्रनीती हा ग्रंथ महाभारतकाळात लिहिला असे मानले जाते. त्यातील चौथ्या अध्यायातील एक श्लोक असा,

यो वै सुपुष्टसंभारस्तथा षड्गुणमंत्रवित ।
बह्वसंयुतो राजा योद्धुमिच्छेत् स एव हि ।।
अन्यथा दुःखमाप्नोति स्वराज्याद्भ्रश्येति च ।। २१९ ।।

इथे, ज्या राजाजवळ विपुल सामग्री आहे, जो षड्गुण संपन्न आहे व ज्याचेपाशीं शस्त्रात्रांचा भरपूर पुरवठा आहे, त्यानें युद्ध करण्याची इच्छा बाळगावी, असे म्हटले आहे. संधी (बलिष्ठ शत्रुशी स्नेह), विग्रह(युद्ध), यान (शत्रुवर स्वारी करुन नाश) , आसन(स्वरक्षण करुन शत्रुचा नाश), आश्रय (स्वबल अल्प असता, ज्याचे योगाने शक्ती प्राप्त होते असा), आणि द्वैधीभाव (आपले सैन्य अनेक ठिकाणी विभागून ठेवणे) हे ते षड्गुण होत.

आता जो शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीतंच लिहिला गेला अशा समकालीन 'शिवभारत' या ग्रंथातील उल्लेख पहा,

षाड्गुणस्य प्रयोगेण तत्तन्मंत्रबलैन च ।
वशीचकार सकलं शाहः कर्णाटकमंडलम् ।।३।। ( अ.११ )

अर्थ- षड्गुणांच्या प्रयोगाने, नानाप्रकारच्या मसलती लढवून शाहजीने सर्व कर्नाटकप्रांत ताब्यात आणला.

मल्हार रामराव चिटणीसाने लिहिलेली बखर जी चिटणीस बखर म्हणून ओळखली जाते. ही बखर अगदी अलीकडे म्हणजे एकोणिसाव्या शतकात (इ. स. १८११) लिहिली गेली. इतर बहुतांश बखरींप्रमाणे याही बखरीत अनेक चुका, पाल्हाळीक वर्णने, दंतकथा, कालाक्रमात घातलेला गोंधळ दिसून येतो. मात्र त्याच बखरीतला हा एक उल्लेख -

याप्रमाणें राज्य आक्रमण करुन, त्यांचे निबंध बांधून सरकारकून, पागा, लोक, फौज, सेना, कोश, खजीना (असे) सर्वगुणसंपन्न जाले. सर्व मंत्री, कार्यकर्ते यांसहवर्तमान राज्याचे धारे करुन राज्य करणें तें षड्गुण संधी, विग्रह, यान, संस्थान, आसन, द्वैधीभाव यांस यथाकाल अनुसरुन करिते जाले.. (पृ. १२१)


प्रचलित दंतकथा जशा प्रत्येक वेळेस सत्य नसतात, तशा त्या बरेचदा असत्यंही नसतात. याशिवाय बखरीतील एखादा उल्लेख, कथा अस्सल कागदपत्रांच्या प्रमाणावर खोटी ठरत असेलही किंवा कमी महत्वाची वाटत असेल; पण असे उल्लेख म्हणजे तत्कालीन समाजमनाचा आरसांच असतात. निदान समाज ऐतिहासिक व्यक्ती-पात्रांकडे कसा पाहत होता, त्यांची जीवनपद्धती कोणत्या स्वरुपाची होती, समाजमान्यता काय होती; हे समजण्यास बखरी व लोकसाहित्यंच एक आधार असतो.

विजयोन्मुख राजा कसा असतो, याबद्दल प्राचीन काळापासून विद्वानांची धारणा काय होती, हेच या प्रस्तुत उदाहरणातून कळते !

धन्यवाद !


- © डॉ. सागर पाध्ये
संदर्भ -
शिवाजीची राजनिती - भा. वा. भट
कवीन्द्र परमानन्दकृत श्रीशिवभारत - स. म. दिवेकर
शुक्रनितीसार - जीवनानंद भट्टाचार्य
श्री शिवछत्रपतींचे सप्तप्रकरणात्मक चरित्र (मल्हार रामराव चिटणीस विरचित ) - र. वि. हेरवाडकर